Sion je nisko i široko brdo koje se nalazi na južnoj strani trostruko svetog Jerusalema. Iako se njegov fizički položaj kroz historiju mijenjao, njegov status simbola grada i cijelog Izraela, kao obećane zemlje koju je Jahve darovao jevrejskom narodu, datira još iz biblijskih tekstova i zadržao se do danas. Prema predaji, Drugi hram sagrađen je na brdu Sion i tu je pokopan kralj David. Etimološki, Zion znači tvrđava.
Stoljećima je jevrejska dijaspora, uvijek zlostavljana i progonjena, sanjala o povratku na tu planinu, više kao metaforu postizanja otkupljenja kao naroda, povezanog s dolaskom Mesije, nego kao fizički povratak u zemlju predaka. “Godina koja dolazi, u Jerusalemu”, govorili su kao pozdrav mnogi Hebreji iz vremena Rimskog Carstva. Ali tek je u devetnaestom stoljeću, kao istinski evropski pokret, dio jevrejskog svijeta napravio stvarni izbor povratka i naseljavanja u zemljama Palestine.
Da bismo objasnili cionizam kao moderni politički pokret, potrebno je vratiti se na složenu prilagodbu jevreja Evropi rođenu nakon prosvjetiteljstva i Francuske revolucije. Osim u slučaju Pirinejskog poluotoka – s kojeg su protjerani 1492. – Jevreji su živjeli raštrkani po cijelom kontinentu. Oko 70% evropskih Jevreja živjelo je u regiji, podijeljenoj između ruralnih područja, sela poznatih kao shtetl i urbanih područja. Čak 85% od 3,2 miliona Jevreja svijeta živjelo je na Starom kontinentu; samo oko četrdeset pet hiljada, u palestinskim zemljama.
Liberalne revolucije prve polovine devetnaestog stoljeća dale su Jevrejima historijsku priliku za emancipaciju i integraciju u evropska društva. Dok je feudalna Evropa kršćanske matrice davala Hebrejima vrlo ograničenu ulogu, što je imalo za posljedicu konsolidaciju vrlo zatvorenih zajednica, kraj privilegija koje je proglasilo prosvjetiteljstvo nastojalo ih je ukloniti iz geta. U to su vjerovali mnogi jevrejski intelektualci, koji su u žaru modernih ideja promicali Haškalu, pokret koji je zahtijevao više slobode za zajednicu, propisujući pritom veću asimilaciju u novim liberalnim državama i duboku sekularizaciju.
Valja napomenuti da je Haškala bila posebno popularna na evropskom zapadu, upravo tamo gdje su nastajale građanske slobode, ali i tamo gdje su jevrejske zajednice bile manje, prosperitetnije i već integriranije. U srednjoj i istočnoj Evropi asimilacijske ideje su se, naime, pojavile kasnije, i to samo među intelektualnim slojevima, a bilo je i primjetnih tradicionalističkih reakcija.
U svakom slučaju, tempom svake zemlje ili carstva, jevrejske zajednice u Evropi živjele su taj proces s određenim entuzijazmom. Liberalizacija tržišta i uspon industrijskog kapitalizma dali su nekima priliku da pretvore staru finansijsku i trgovačku tradiciju u ekonomski prosperitet. Bilo je to vrijeme prvih velikih jevrejskih bogatstava povezanih s bankarstvom kao što je bio slučaj sa Rothschildima, ali i uspona buržoaske srednje klase. Nakon što su ograničenja ukinuta, fakulteti su bili puni jevrejskih studenata, a mnogi su se etablirali u kulturi.
Jevreji su, štaviše, vrlo aktivno sudjelovali u političkom okruženju, igrajući ključnu ulogu u trijumfu liberalnih revolucija, a kasnije i nacionalizma ili socijalizma. Mnogi su svoj proces asimilacije doveli do krajnjih granica i odlučili promijeniti prezime ili napustiti jidiš ili hebrejski. Dobar primjer je slučaj njemačke obitelji Mendelssohn: eminentni filozof Mojsije bio je ključna osoba u Haškali i veliki branitelj jevrejskih građanskih prava tokom 18. stoljeća, dok su svi njegovi unuci, uključujući kompozitore Felixa i Fanny, već početkom 19. stoljeća prešli na protestantizam.
Ipak, diskriminacija, bilo pravna ili na polju društvenih predrasuda, ostala je. Proces ponovnog stjecanja sloboda bio je spor i nedostatan u područjima kao što su Austrijsko Carstvo ili njemačke kneževine i potpuno nepostojeći u carističkoj Rusiji, gdje je diskriminacija ostala sve do revolucije 1917. godine. Stanje Jevreja na Istoku navelo je mnoge na iseljavanje, najprije u veće gradove zapadne Evrope, a kasnije u Sjedinjene Države ili Argentinu.
Unutarnja rasprava u jevrejskom svijetu bila je intenzivna, a ponekad i gruba. Šta je značilo biti Jevrej u novoj Evropi? U velikoj su mjeri nove zapadne buržoaske i urbane klase prihvatile asimilaciju, dok je velika istočnjačka zajednica bila podijeljena između zagovornika postupne integracije i onih koji su bili više tradicionalisti.
U svakom slučaju, mnogi su Jevreji shvatali da njihovi napori da se integriraju nikada nisu bili dovoljni: čak ni odbacivanjem svojih kulturnih korijena, biti Jevrej ili "potomak" nije garantiralo punu građansku slobodu. Štoviše, pitanje je zašto Jevreji nisu mogli prirodno živjeti svoj identitet u vrijeme kada su sve nedržavne nacije težile emancipaciji ili su je zapravo i ostvarivale.
Godina 1881. ključna je za izbijanje moderne judeofobije u Europi. U martu je ubijen reformistički car Aleksandar II, a brzo je, u okviru tradicionalističke reakcije, pokrenut val od više od dvije stotine pogroma (ubijanja Jevreja) u gradovima zone naseljavanja Ruskog Carstva, koji će trajati do 1884. te će izazvati značajno iseljavanje Jevreja na zapad. Više-manje paralelno, na Zapadu su se počele razmnožavati knjige i pamfleti koji su teoretizirali i propovijedali mržnju prema Jevreja, u okviru novih rasističkih ideja koje su ih smatrale inferiornom rasom. Odatle je prešlo u politiku: 1893. petnaest otvoreno antisemitskih zastupnika ušlo je u njemački Reichstag, dok je 1897. gradonačelnik Beča postao Karl Lueger, populistički i demagoški političar koji je stekao mnoge pristaše okrivljavajući Jevreja za sva zla.
Izvjesni Adolf Hitler je kao mladić proživio atmosferu tog Beča. Afera Dreyfus je epizoda koja je ostala za historiju tog vala: Francuska je 1895. živjela gorljivu raspravu o antisemitskoj zavjeri koja je izazvala ponižavajuću degradaciju kapetana vojske jevrejsko-alzaškog porijekla. Slučaj je pogodio cijelu Evropu. Također vrijedi spomenuti zloglasne Protokole spasitelja Siona (1902.), antijevrejski pamflet koji je krivotvorila caristička policija, a koji je pripovijedao o navodnoj međunarodnoj jevrejskoj zavjeri za dominaciju svijetom i koji je imao izvanredan učinak. Cilj te objave nije bio ništa drugo nego opravdati sve krvavije pogrome i državni progon, koji se u Rusiji nastavio sve do revolucije 1917. godine.
Ponovno stigmatizirani i progonjeni, Jevreji su odgovorili novim idejama. Iako su asimilacionisti već teoretizirali o jevrejskom narodu, svijest je rasla, s obzirom na to da se problem pogoršavao. Tada se u Istočnoj Evropi pojavio niz ideja, pa čak i praktičnih iskustava koja bi se mogla smatrati protocionističkima, jer su napustili utopiju i otvoreno govorili o povratku u Palestinu. Neki su to učinili iz rabinske tradicije, dok su drugi već pokrenuli moderne koncepte kao što je koncept nacije.
U tom smislu ključan je bio Ukrajinac Leo Pinsker (1821.-1891.) i njegov pamflet Samooslobodjenje, objavljen 1882. U njemu ovaj liječnik, šokiran pogromima, vidi neuspjeh integracije i potiče Jevreje na borbu za vlastitu nezavisnost, da treba sačuvati svoju nacionalnu svijest kako bi povratili svoju domovinu u Erec Israelu. Pinsker je 1884. utemeljio pokret Hovevei Zion, skupinu pionira koji su, među ostalim, promovirali upotrebu hebrejskog kao zajedničkog jezika – do tada ograničenog na vjerske obrede – i prva naselja u Palestini. Cionizam kao politički pokret se počeo oblikovati.
Theodor Herzl (1860-1904) je otac modernog cionizma. Rođeni Mađar, ali njemačke kulture i jezika, njegova zasluga leži više u sposobnosti koju je imao ne samo da sintetizira sve cionističke ideje napisane do danas, već i da pokrene grupe koje su ujedinile sve trendove jevrejskog nacionalizma i organizirale plan, čak i na diplomatskom polju, sa svojim ciljevima. Upravo taj dvostruki aspekt, i teorijski i praktični, čini ga ključnom figurom u izgradnji buduće države Izrael.
Sin male buržoaske porodice s početaka Austro-Ugarskog Carstva, odrastao je u liberalnom i sekularnom okruženju, te je mogao studirati pravo u Beču. Herzl, unatoč tome što je živio s antisemitizmom od djetinjstva, nije bio svjestan problema. Faktor koji ga je natjerao da se zamisli bio je slučaj Dreyfus. Kao dopisnik iz Pariza za bečke novine Neue Freie Presse, pratio je te informacije, a po povratku u Austriju, nakon što je na licu mjesta osjetio antisemitski val u navodno otvorenoj Francuskoj, počeo se zanimati za jevrejsko pitanje.
Njegove nove ideje objavljene su u knjižici „The State of the Jews: A Modern Solution to the Jewish Question (1896.)“, u kojoj je, nakon odricanja od asimilacije, zagovarao plan iseljavanja svih Jevreja na suverenu teritoriju. Istakao je dvije opcije: Argentinu i Palestinu, te naglasio da nova država treba biti liberalna, moderna, neutralna, egalitarna i progresivna. Iako je prijem njegovih ideja bio prilično hladan, kako među najasimiliranijim tako i među tradicionalnijim sektorima, put je bio zacrtan: Herzl će ostatak svog života posvetiti uvjeravanju u prikladnost svog plana. Uslijedilo je detaljno planiranje izgradnje buduće države.
Herzl je odbio pokrenuti masovnu emigraciju u Palestinu i radije je stvorio mrežu kontakata kako bi uvjerio međunarodnu zajednicu da je država potrebna kao trajno rješenje jevrejskog problema. Paralelno s razgovorima s visokim zvaničnicima, gradio je institucije cionizma: utemeljio je sedmičnik Die Welt, promovirao dizajn nacionalne zastave, uložio brojne napore u traženje sredstava za jevrejsku stvar, okupio sve struje – od liberala do socijalista , od sekularista do religioznih – u Svjetskoj cionističkoj organizaciji i potaknuo organizaciju Prvog cionističkog svjetskog kongresa u Baselu. (1897).
Za kratko vrijeme cionizam je postao priznat pokret. U svojim posljednjim godinama života, Herzl je nastavio svoje diplomatske napore. Smislio je plan da se jevrejsku državu gradi u Ugadni, što je plan koji su brzo odbacili njegovi istomišljenici. Iako nije polučio velike rezultate na geopolitičkom polju, umro je ostavljajući posijano sjeme: ideja da su Jevreji nacija poput ostalih koja ima pravo na državu već se ustalila, a mapa je već bila crtana u najutjecajnijim uredima.
Cionizam je u svojim ranim fazama bio samo jedan od puteva kojima je jevrejski svijet krenuo u traženju rješenja, ali ne i jedini, pa čak ni onaj koji je generirao najviše konsenzusa. Cionistički put nije bio masovan među evropskim Jevrejima sve do holokausta. Mnogi su krenuli asimilacijskim putem, dok su se drugi, osobito u Rusiji, opredijelili za internacionalistički marksizam, odbacujući tako Herzlove planove.
U stvari, mnogi ultra-ortodoksni religiozni su ga odbacili tvrdeći da je to protiv Talmuda, u smislu da je povratak u Obećanu zemlju bio moguć samo, prema tekstovima, s dolaskom Mesije. Ove razlike postoje i danas. (Historia Y Vida)
