Samoproglašenu paradržavnu tvorevinu Herceg-Bosnu karakterisalo je planirano i organizovano etničko čišćenje, masovni zločini, logori – dokazano je presudama suda u Hagu. Sa druge strane, na teritoriji tzv. Herceg-Bosne realizovan je i kulturocid, odnosno uništeni su skoro svi kulturni i vjerski objekti drugih naroda. Ciljane žrtve Hrvatskog vijeća odbrane i paravojnih jedinica su bili bošnjački intelektualci, ugledne i bogatije osobe, a tešku sudbinu su imali imami.
Brojni imami su ubijeni u srednjoj Bosni i na području Hercegovine, a kroz logore takozvane Herceg-Bosne prošle su desetine imama. Omer Drkić bio je imam u džematu Han-Ploča kod Kiseljaka. Njega su pripadnici HVO-a zarobili u napadu na selo 16. juna 1993. godine i zajedno sa 39 osoba zatvorili u jednu garažu i zapalili ih. Također, bojovnici HVO-a su na vrlo brutalan način ubili Šabana ef. Mahmutovića iz Viteza.
Mostarski muftija Seid Smajikć (1979-2012) bio je jedan od sudionika dešavanja tokom ratnih 90-tih u Hercegovini. Historijske okolnosti su uticale da Islamska zajednica, odnosno imami i muftija budu najbliži narodu. O njegovom radu i ulozi Islamske zajednice u ratnim 90-tim i godinama obnove i povratka može se više pročitati u monografiji “Mostarsko muftijstvo 1992 – 2012. – Uloga i značaj Islamske zajednice u odbrani Bošnjaka i države Bosne i Hercegovine”
Muftija Smajkić u svojim govorima i pisanjima ističe da su ratni ciljevi Herceg-Bosne bili usmjereni na sve ono što je imalo ugled i vrijednost u društvu, bez obzira da li se radi o materijalnim dobrima ili ljudima. Poznato je da dolskom biskupa Perića iz Rima se radikalno mijenja karakter djelovanja Crkve i ona otvoreno staje na stranu zločinačke tvorevine HB-HZ.
U tom kontekstu imami su bili i ostali vođe i predvodnici Bošnjaka. Rukovodstvo Herceg-Bosne je to dobro znalo i zbog toga su imami doživjeli istu sudbinu kao i džamije, vakufi i svaki drugi materijalni pokazatelj bošnjačke kulture.
Historijsku prekretnicu označava donošenje fetve mostarskog muftije Smajkića kojom se zabranjuje obavljanja dženaze muslimanima pripadnicima HVO-a. To je bio zadnji pokušaj da se spriječi međusobno ubijanje Bošnjaka za ciljeve neprijateljske i agresorske vojske. Ova fetva je bila vizionarska i za razliku od fetve muftije Karabega bila je na sreću prihvaćena. Međutim, i zbog ove fetve je ubijana i u logore zatvarana ulema.
Novija historija nije zabilježila organizovanje logora za imame kao što je bio slučaj u Dretelju gdje su imami bili odvojeni od drugih logoraša kako ne bi na njih djelovali u tom teškom periodu.
Poznati mostarski mujezin i imam Karađoz-begove džamije Salem ef. Mezit zarobljen je i ubijen 9. maja 1993. godine. On je bio prva žrtva odbijanja klanjanja dženaze Bošnjacima pripadnicima HVO-a, nakon što je mostarski muftija Smajkić izdao fetvu da nije dozvoljeno klanjati dženazu muslimanu koji pogine kao pripadnik HVO-a.
Njegov sin Edin, koji je imam u Norveškoj, prisjeća se sveka godine na 9. maj tragične sudbine svoga oca na svom Facebook profile.
On je i autor kaside Mujezinu koju je prvi izveo Madžid Abaza.
Kao bulbul s behar grane,
Vrh čempresa sa munare,
Poji Allah najveći je,
Aman aman Allahu.
Poj miloga tvog ezana,
Vrh alema šadrvana,
Poj miloga tvog ezana,
Još žubori dušama.
Sunce kube topilo je,
Dobro srce zborilo je,
Dođi spasi duše svoje,
Aman aman Allahu.
Majski sabah osvanuo,
Bez bulbula zanijemio,
Svaki rob ti halalio,
Aman aman Allahu.
O pogubljenju Salema postoji mnogo špekulacija. Ne zna se pouzdano ko ga je ubio, niti je iko procesuiran za njegovo ubistvo.
Njegova supruga i mlađi sin su bili svjedoci događaja kada su nepoznati vojnici HVO-a odveli Salema. Oni su rekli da ga vode na ispitivanje, ali je ubijen u susjednoj ulici. Kuću u kojoj je živjela porodica Mezit bojovnici HVO-a su temeljito opljačkali, a zatim su je spalili.
Ime Salema Mezita se pojavilo se i u ratnoj reportaži iz opkoljenog Mostara koju je za BBC uradio ratni reporter Jeremy Bowen.
Salemovi posmrtni ostaci pronađeni su i ekshumirani u proljeće 1998. godine te su ukopani u haremu Baba-Beširove džamije u mostarskom naselju Balinovac.
Reis Kavazović je bio u logoru Herceg-Bosne
Među najpotresnijim sudbinama imama žrtava Herceg-Bosne je priča o 54-godišnjem Mušan ef. Bećireviću iz naselja Buna kod Mostara. Njega su 15. augusta 1993. godine pripadnici HVO-a zarobili i mučili. Zločinci su ga prisiljavali da pred njima klanja, a potom su ga zaklali u džamiji Ali-paše Rizvanbegovića, u prisustvu njegovih komšija. Potom su zapalili džamiju i imamsku kuću Ahmeta ef. Bibera koji je, ranije 30. Jula, uhapšen i sproveden u Dretelj.
O svojim zatvorskim danima imam Biber pisao je u knjizi „Allah je sa strpljivim“ gdje je hronološki prikazao golgotu koju je prošao od hapšenja, preko boravka u logoru Dretelj i Heliodrom, do puštanja na slobodu u decembru 1993. godine.
Među imamima logorašima Herceg-Bosne bio je i reisu-l-ulema dr. Husein ef. Kavazović, odnosno tadašnji tuzlanski muftija. On je zarobljen zajedno sa tuzlanskom delegacijom na punktu HVO-a na Drecelju kod Konjica 2. maja 1993. godine. Članovi delegacije su razmijenjeni 19. oktobra iz logora Turija iste godine. U ovom logoru je bio zarobljen i francuski novinar Francoise Cheri. U puštanju reisu-l-ulema Kavazovića iz logora posredovao je fra Petar Matanović gvardijan Franjevačkog samostana Svetog Petra i Pavla u Tuzli.
Treba posebno istaći hrabrost čapljinskog fratra koji je spasio imama Palića.
“Fra Mićo je položio ispit kolegijalnosti izvukavši u svom automobilu Hasana ef. Palića, glavnog imama Čapljine, zajedno sa njegovom familijom u Hrvatsku, kada je to već bilo neizbježno. To je, doista, bilo veliko dobročinstvo u situaciji kakva je bila u Čapljini. Taj gest je bio potvrda iskrenog prijateljstva”, napisao je Sejfo ef. Kajmović u knjizi „Paukova kuća“ koja je njegovo svjedočenje o danima provedenim u logoru Gabela.
