Više je leksema u bosanskom jeziku kojima se označava, naučno preciznije kazano, smjesa gasova koji predstavlja omotač oko Zemlje, a što je zapravo atmosfera. To su lekseme zrak, vazduh i hava. Leksema zrak prasl. je porijekla: *zorkъ < *zor-kъ, što je usljed metateze likvida dalo oblik zrak. Inače, korijen zor- nalazi se u riječi zora i nastala je prijevojem vokala od glagola zreti, što ima semantičke veze s pojavom svjetlosti od Sunčeva zračenja. Tako je iz ove riječi formirana izvedenica nadzor, jer se nadzirati primarno može ono što je vidljivo, što je osvijetljeno, a ne ono što je mračno, zatamljeno, što se ne može vidjeti. Zato je nastala zora kao razdoblje dana kada počinje svitati, a tada ustvari počinje život, gdje bi se vjerovatno mogla naći poveznica sa svjetlošću: svanuti. Dakle, zrak je leksema koja ima svoj puni kapacitet u leksičkom sistemu bosanskog jezika.
Leksema vazduh po porijeklu je preuzeta iz ruskog oblika vozduh. U ovom jeziku tvoren je prema principima naslijeđenim iz prasl. jezika *vъz-, što je u bosanskom dalo uporednicu u obliku uz-, što može biti i prijedlog i prefiks. Prema tome, ostatak korijenske lekseme -duh u vezi je s upravo tom leksemom koja postoji u bosanskom kao duh, odakle je izveden niz leksema: duhovan, duhovit, duša, duševan, dušan itd., a moglo bi biti da je u semantičkoj vezi s glagolom disati, u narodnom jeziku prisutan i u obliku dihati. Dakle, vazduh je ustvari uzduh, tj. ono što se udiše. Ispade, lijep neologizam. Normativi bosanskog jezika ovaj oblik proglašavaju nepoželjnim, ali ova će leksema sigurno trajati i imat će mjesto u leksičkom sistemu. Kad se uzme u obzir etimologija, može biti vazdušni omotač, jer se on diše, a zrakoplovstvo bi bilo preciznije u odnosu na vazduhoplovstvo, jer se po njemu leti a ne udiše se.
Leksema hava, semantička povezana s prethodnim, preuzeta je preko osmanskoturskog iz arapskog i u primarnom značenju odnosi se na ono što je zrak ili vazduh: „Hajmo na čistu havu“, tj. „čist zrak ili vazduh!“. Međutim, kako u jeziku sve ima svoju mjeru i mjesto, to je hava poprimila i nova, prenesena značenja: a) klima, podneblje, pa se kaže „Tamo je dobra hava“, b) ništavilo, prazno: „To što pričam obična je hava“, što može biti dodatno pojačano izrazom pupa hava. Zanimljivo je i to da se ime pramajke Have dovodi u vezu s ovim značenjem.
Dakle, sve ovdje navedene lekseme imaju svoje mjesto u bosanskom leksičkom sistemu, a na govornicima je da odaberu koju ću uzeti. Nema sumnje da svaki odabir podrazumijeva i odnos prema izvornom značenju, kontekstualnoj upotrebi i navici. Kako bi se to reklo u jednoj izreci, u kontekstu navedenih riječi: „Neka je, ne jede hljeba!“
***
Dr. sc. Alen Kalajdžija naučni je savjetnik Instituta za jezik Univerziteta u Sarajevu, u kojem je obavljao i funkciju direktora u dvama mandatima. Njegova područja zanimanja jesu lingvistika i historija jezika. Do sada je ukupno objavio 72 rada, uključujući izvorne naučne članke, stručne radove i prikaze, a istovremeno je učestvovao na 54 domaće i međunarodne naučne i stručne konferencije, simpozija i okrugla stola, od čega su 25 učestvovanja od izbora u zvanje višeg naučnog saradnika. Učestvovao je na više od 60 stručnih tribina i promocija izdanja iz oblasti bosnistike. Urednik je više od 20 izdanja Instituta za jezik, od čega je u 14 izdanja bilo od izbora u zvanje višeg naučnog saradnika, te je bio recenzent niza različitih naučnih i stručnih djela iz oblasti bosnistike.
