Od ruka i noga ili od ruku i nogu

Mnogi su se zapitali kako to da mnogi u Hercegovini govore od ruka i od noga, a u Bosni, ali i šire, upotrebljavaju se oblici od ruku i od nogu. Historija bosanskog jezika uči nas da je nekad u ovom jeziku postojala dvojina te da je ona fragmentarno sačuvana upravo u onim riječima koje su po porijeklu označavale pojave koje su dolazile u paru, što se u savremenom jeziku lijepo može vidjeti u onim dijelovima tijela koji su u paru, pa su tu, pored ruku, nogu, i oblici genitiva oči, uši, prsa (kao dva krila pluća), pluća, a to se vidi i kod vrata (kapije), koja su nekad bila iz dvaju dijelova.

Zato su i danas u savremenom jeziku normirani oblici tipa: oči – očiju, uši – ušiju, a ostaci se vide i u oblicima prsti – prstiju, nokti – noktiju, što danas označava genitiv množine, iako je nekad podrazumijevalo od dva prsta, od dva nokta. Međutim, u narodnim govorima u genitivu množine mogu se evidentirati oblici: oči – očiju, očī, *okā; uši – ušiju, ušī, *uhā; ruke – ruku, ruka; noge – nogu, noga; prsti – prstiju, prstī, prsta; nokti – noktiju, noktī, nokata; prsa – prsiju, prsā, pa i vrata – vratiju, vratā.

Prema tome, kako se može vidjeti i zaključiti, nastavci tipa -ī, -ū, -ijū potvrđuju ostatke starog duala u genitivu množine u riječima koje mogu ili su označavale dvojnost, odnosno nastavke koje su se odnosili na pojave koje su dolazile u paru. S druge strane, oblici na -ā pokazuju nastavke genitiva množine kod kojih je došlo do ujednačavanja prema drugim imenicama različitih osnova u pravcu starog nastavka za plural, kako to npr. pokazuju imenice različitih rodova: žene – ženā, kuće – kućā; selo – selā, polje – poljā; muškarci – muškarācā, neboder – neboderā i sl.

Dakle, povlačeći analogiju između predstavljenih oblika, može se doći do zaključka da oblici na -ī, -ū, -ijū potvrđuju ostatke starog duala i da su ostali „zaglavljeni“ u morfološkom sistemu u odnosu na preostale „pravilno“ razvijene nastavke genitiva množine. Iz toga također proizlazi da su u kontekstu savremenog poimanja općenitiji oblici na -ā (iako to naravno nisu jedini), pa se pitanje npr. oblika ruka i noga u odnosu na ruku i nogu mogu tretirati sa stanovišta raširenosti, ali ne i pravilnosti, dok su „neobični“ mnogi oblici u drugim riječima tipa *okā, *uhā, prstī, pa donekle i prstā i prsijū, vratijū, dok su šire rasprostranjeni oblici ruku, nogu, ušiju, očiju, prstiju / prsta, noktiju / nokata.

Ovakvo stanje u morfologiji pokazuje prijelazno stanje koje je donekle konzervirano utjecajem standardnog jezika i da bi tendencije promjena zahvatile navedene klase imenica u pravcu ujednačavanja u apstrahiranju i uopćavanju. Pamti jezik – jašta!

***

^{Dr. sc. Alen Kalajdžija naučni je savjetnik Instituta za jezik Univerziteta u Sarajevu, u kojem je obavljao i funkciju direktora u dvama mandatima. Njegova područja zanimanja jesu lingvistika i historija jezika. Do sada je ukupno objavio 72 rada, uključujući izvorne naučne članke, stručne radove i prikaze, a istovremeno je učestvovao na 54 domaće i međunarodne naučne i stručne konferencije, simpozija i okrugla stola, od čega su 25 učestvovanja od izbora u zvanje višeg naučnog saradnika. Učestvovao je na više od 60 stručnih tribina i promocija izdanja iz oblasti bosnistike. Urednik je više od 20 izdanja Instituta za jezik, od čega je u 14 izdanja bilo od izbora u zvanje višeg naučnog saradnika, te je bio recenzent niza različitih naučnih i stručnih djela iz oblasti bosnistike.}